De zaak Van Giel vs Tuymans: Een nageschilderde foto?

Fotograaf Katrijn van Giel maakte een foto van parlementariër Jean-Marie Dedecker na een verkiezingsnederlaag. Het is een opvallende foto, niet zomaar een kiekje. Een echt portret lijkt het niet. Dedecker is op de foto moeilijk herkenbaar, omdat zijn mond en kin buiten het kader vallen. Als Nederlander volg ik de Vlaamse politiek niet dagelijks en op de afbeeldingen die Google opleverde herkende ik de man niet van de foto van Van Giel. De uitsnede of kadrering van de foto abstraheert daarmee als het ware van de persoon. Verder valt de lichtval op, de geloken ogen en het bezwete voorhoofd. De foto toont het menselijk falen in het algemeen. Ook schilder Luc Tuymans, die in zijn werk veel gebruik maakt van foto’s in de media, vond de foto bijzonder. Van deze foto wilde hij een schilderij maken dat, anders dan gebruikelijk, zo dicht mogelijk bij het origineel bleef, omdat hij dat zo bijzonder vond, zo verklaarde hij in een interview. Hij noemde het schilderij A Belgian Politician als abstractie van Dedecker. Hij verkocht het en publiceerde een reproductie onder meer in een catalogus met daarnaast de oorspronkelijke foto van Van Giel.

Van Giel spande een kort geding aan tegen Tuymans wegens diens inbreuk op haar auteursrecht. Ze won. Kunstenaars, schrijvers, fotografen, galeriehouders, curatoren buitelden over elkaar heen in hun commentaren. Daarin lijkt het of het vonnis niet is gelezen, de strekking ervan niet is begrepen. De hele kunststroming van appropriation art zou niet meer kunnen bestaan, de wet zou niet meer voldoen en zou moeten worden aangepast. Schromelijk overdreven. De zaak wordt in het algemene getrokken, waar het, zoals zo vaak in het auteursrecht, om een bijzonder geval gaat op basis waarvan je juist moeilijk kunt veralgemeniseren.

Wat is het probleem?

Auteursrecht probeert makers van oorspronkelijke producten te beschermen. Schilders, fotografen, dichters, wetenschappers willen niet dat een ander hun mooie schilderij, foto, gedicht, onderzoek o.i.d. te gelde maakt. Ik mag geen foto maken van een schilderij van Tuymans, op een ansichtkaart zetten en voor mijzelf verkopen. Dat mag ik evenmin met een foto van Rineke Dijkstra of met een foto van een journalistieke fotograaf. Zijn al die curatoren, galeristen, schrijvers en kunstenaars het daarmee oneens? Ik mag dat dus ook niet doen met de foto van Katrijn van Giel van Jean-Marie Dedecker.

Nu roept iedereen dat Tuymans geen fotograaf is maar een schilder. Een schilderij van Tuymans is op zich toch een kunstwerk? Dat ontkent niemand, ook Van Giel niet. Is het verschil in medium bepalend? Het gaat er niet om of het nieuwe product een kunstwerk is of niet. Het gaat erom hoeveel van een ander kunstwerk erin zit zonder dat die andere kunstenaar daar de credits voor krijgt. Dat, zogezegd, aan Tuymans wordt toegedicht wat eigenlijk al in het oorspronkelijke werk aanwezig was. Dan komen we bij de verhouding tussen het oorspronkelijke werk van de foto van Van Giel en het schilderij dat Tuymans ervan maakte.

Is het schilderij van Tuymans een vertaling van de foto van Van Giel, waarbij het oorspronkelijk werk in zijn geheel, in een één op één verhouding wordt vertaald in een ander medium, als een film van een boek, waarbij aan de auteur van het boek rechten moeten worden betaald? Of is het schilderij een werk in de stijl van het oorspronkelijke werk, maar niet letterlijk daarop gebaseerd? Of is het geïnspireerd door de foto van Van Giel, maar is die foto niet of nauwelijks meer te herkennen in het nieuwe werk? Mij lijkt het eerste het geval en dan geldt simpelweg dat Van Giel recht heeft op een vergoeding van de auteursrechten én dat haar toestemming nodig is voor deze exploitatie van haar werk. Het pressiemiddel van de dwangsom moet ervoor zorgen dat Tuymans haar auteursrecht erkent en betaalt. Het betreft niet de hoogte van die rechten. Dit voor de mensen die haar als geldwolf afschilderen.

Is met dit vonnis de appropriation art in gevaar? Geenszins. In veel werken die tot die stroming worden gerekend is het zo dat de kunstenaar een andere betekenis geeft aan het werk dan de oorspronkelijke maker heeft beoogd. Dat geldt voor Duchamp die een pispot een slag draait en er een handtekening van een fictief persoon op zet. Dat geldt voor Duchamp die de Mona Lisa een snor geeft, dat geldt voor Warhol die soepblikken stapelt. Je krijgt een ander beeld met een andere associatie. Maar er blijven altijd grensgevallen en ook Warhol heeft een keer een auteursrechtzaak verloren. Nadien vroeg hij altijd keurig toestemming en droeg auteursrechten af aan oorspronkelijke makers. In het geval van Tuymans is aannemelijk dat hij juist precies dezelfde betekenis in zijn schilderij legt als Van Giel in haar foto: die van het menselijk falen. Geen andere context, geen andere betekenis. Juist daarom viel dit vonnis zo uit. Aan het schilderij werd ten onrechte een hogere betekenis toegedicht dan al bij Van Giel in haar foto zat. Dit staat los van Tuymans’ kwaliteiten als schilder om die betekenis te verbeelden.

Betekent het dat je onder de huidige wetgeving niet meer zomaar krantenfoto’s mag gebruiken? Nee. In principe mag je alles gebruiken, maar zoals sommig verfmateriaal duurder is, zo is sommig beeldmateriaal dat ook. Afhankelijk van het gebruik dat je ervan maakt, moet je een licentie vragen aan de maker. Wel wordt veel beeldmateriaal sinds enige tijd door makers en beeldbanken in Creative Commons License beschikbaar gesteld. Je mag dit dan onder bepaalde voorwaarden in fair use gebruiken, iets ruimer dan het gewone copyright. De maker behoudt echter de intellectuele eigendom en mag uit dien hoofde optreden tegen inbreuken op diens recht. Het auteursrecht is dus wel in ontwikkeling om de positie van makers en gebruikers te verbeteren. Ik ben niet tegen aanpassing van wettelijke regelingen waar nodig, maar een aantal reacties van kunstenaars en curatoren op dit vonnis vind ik overtrokken en onheus jegens Van Giel.

Jet Nijkamp (beeldend kunstenaar en jurist), 10 februari 2015
(eerder gepubliceerd op 28 februari 2015 op LinkedIn)

Afbeelding: A Belgian painter – potloodschets à la mode Van Giel – gebaseerd op een deel van een foto die Jimmy Kets van Tuymans maakte

Hedendaagse kunst bij Popinnart